Xin giới thiệu với quý độc giả bản dịch của GNsP.
Các gia đình từng là đồng minh với Hoa Kỳ bị cấm vào đảng cộng sản
Hình ảnh nhà cầm quyền VN mừng kỷ niệm 40 năm thống nhất đất nước, cũng là ngày Sài Gòn sụp đổ, vào ngày 30/4/2015 (AP Photo/Dita Alangkara)
Tốt nghiệp một trong những trường có uy tín nhất của Việt Nam, chàng trai 22 tuổi tên Cao xem ra sẽ có một tương lai sáng lạn. Anh nhận ra rằng triển vọng nghề nghiệp của mình bị bó hẹp, bởi thứ di sản còn sót lại của cuộc chiến tranh đã kết thúc gần hai thập kỷ, và trước cả khi anh được sinh ra.
Anh có hai người chú phục vụ trong quân đội miền Nam Việt Nam, lực lượng bị đánh bại và là đồng minh của Hoa Kỳ trong cuộc chiến mà người dân địa phương vẫn gọi là “cuộc chiến chống Mỹ.” Sau khi đất nước thống nhất dưới sự cầm quyền của đảng cộng sản Việt Nam, mẹ của anh bị từ chối khả năng học đại học vì anh của bà có liên hệ với chế độ miền Nam. Ngay cả khi Việt Nam đã nới lỏng quy định cũ nhằm trừng phạt những người có liên hệ với cựu thể chế Việt Nam Cộng Hòa, nhiều người dân miền Nam vẫn tin rằng hệ thống hiện tại vẫn thiên vị cho những ai có mối quan hệ với cộng sản.
Cao thậm chí không nghĩ đến việc nộp đơn xin việc tại các công ty nhà nước, dù cho đây là công việc ổn định, có nhiều tiền thưởng và sẽ tạo cơ hội việc làm cho các thành viên khác trong gia đình. “Để có được việc làm trong hệ thống nhà nước, người ta phải có bố mẹ hoặc người thân làm việc sẵn ở đó, vì vậy những người bình thường như bọn em thì không thể được,” Cao, sinh viên tốt nghiệp từ trường Đại học Ngoại Thương ở thành phố HCM nói.
Vì bàn luận về mối quan hệ giữa một người với chính quyền Sài Gòn cũ là chủ đề nhạy cảm nên Cao yêu cầu chỉ sử dụng họ của mình. Cuối cùng anh cũng tìm được việc làm tại một công ty bất động sản tư nhân. Anh nói, “nếu các công ty nhà nước để ý đến lý lịch của gia đình của tôi, chắc chắn tôi sẽ rớt.”
Cộng sản tấn công vào Dinh Độc Lập ngày 30/4/1975
Cuộc chiến bên trong
Kinh nghiệm của anh phản ánh một thực trạng về kinh tế ở miền Nam Việt Nam, 40 năm sau khi cộng sản thống nhất đất nước – một sự trớ trêu vĩ đại. Ngay cả khi quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam được cải thiện đáng kể, từ việc khôi phục mối quan hệ ngoại giao đầy đủ vào năm 1995, các vết thương xã hội vẫn chưa hoàn toàn bình phục kể từ cuộc chiến huynh đệ tương tàn, đã khiến khoảng 3 triệu người Việt thiệt mạng.
Việt Nam hiện vẫn là một quốc gia phân tầng, nơi đây hệ quả của viêc phân biệt đối xử với các cựu đồng minh Hoa Kỳ đã loại những người giỏi nhất và sáng giá nhất của đất nước khỏi vị trí hàng đầu tại các công ty nhà nước, và các vị trí trong chính phủ. Những căng thẳng của cuộc chiến chưa được giải quyết cũng khiến các nhà đầu tư tiềm năng tránh xa, ngay cả với các chuyên gia Việt Nam ở hải ngoại.
Cộng đồng người Mỹ gốc Việt – với 1,8 triệu người và là cộng đồng hải ngoại lớn nhất – bị chia rẽ trong mối quan hệ với chế độ cộng sản. Thinh Nguyen, một người bỏ việc ở Silicon Valley (Hoa Kỳ) để mở công ty phần mềm tại thành phố HCM nói, nhiều người Mỹ gốc Việt không muốn đầu tư năng lực chuyên môn và tài chính tại quê hương bởi chính phủ vẫn tỏ vẻ nghi ngờ họ.
Ông nói: “Trừ phi các cộng đồng hải ngoại thấy được những nỗ lực hòa giải, bằng không thì Việt Nam sẽ không tài nào thu hút được những tinh hoa từ hải ngoại. Rất nhiều lần người Việt ở hải ngoại đã không được đối xử công bằng, thế nên họ cũng không được chào đón ở đây.”
Trinh Nguyen, một chuyên gia về các nền kinh tế mới nổi của châu Á thuộc hãng tài chánh tư vấn đầu tư Natixis SA ở Hồng Kông nói, một trở ngại lớn cho việc phát triển kinh tế tại Việt Nam là sự thiếu hụt kỹ năng, bởi hệ thống đại học ở đây không đáp ứng được nhu cầu của nền kinh tế hiện đại. “Một trong những cách dễ nhất để Việt Nam lấp đầy được khoảng cách này, là phát triển hệ thống chính sách nhằm thu hút và giữ chân những Việt kiều có tay nghề cao.”
Theo lập trường của Hà Nội, cuộc xung đột trong quá khứ không phải là một cuộc nội chiến nhưng là “cuộc cách mạng chống Mỹ và ngụy quyền Sài Gòn”. Lập trường này là “trở ngại lớn nhất cho công cuộc hòa giải”. Đó là nhận định của Huy Đức, một người gốc Hà Nội là tác giả cuốn “Bên Thắng Cuộc”, một quyển sách nói về Việt Nam sau thời điểm thống nhất đất nước.
Huy Đức nói tiếp: “Chế độ hiện hành chưa bao giờ thực sự suy nghĩ nghiêm túc về vấn đề hòa giải. Họ luôn khẳng định mình là người chiến thắng trong cuộc chiến và là bậc thầy của dân tộc.”
Sau chiến tranh, những thành viên được đảng cộng sản tin cậy và gia đình họ được đặt vào những vị trí hàng đầu, trong khi đó những ai có liên hệ đồng minh với Hoa Kỳ thì bị trừng phạt, và con cái họ bị khước từ các cơ hội. Nhiều người miền Bắc được cử đi xâm chiếm miền Nam. Ngày nay, những chính sách ấy đã góp phần vào một hệ thống vững chắc, và xem ra vẫn nghiêng chiều về người miền bắc và đảng viên cộng sản:
- 20/25 doanh nghiệp nhà nước lớn nhất của Việt Nam có trụ sở tại thủ đô Hà Nội.
- Đảng cộng sản không cho gia nhập đảng những ai có cha mẹ (hoặc người phối ngẫu) làm việc trong chính phủ hoặc “lực lượng vũ trang của kẻ địch (tức miền nam Việt Nam).”
- Carlyle Thayer, giáo sư danh dự và chuyên gia về Việt Nam tại Học viện Lực lượng Quốc phòng Úc ở Canberra, cho biết: vào năm 2010, 2/3 trong số khoảng 3 triệu đảng viên cộng sản sống ở các tỉnh phía Bắc, tính từ Quảng Trị trở ra. Và có 46% trên tổng số 87 triệu dân sống ở phía Bắc.
- Khoảng 70% nội các chính phủ hiện cũng là người miền Bắc, so với 30% đến từ tỉnh miền Nam và miền Trung.
Đảng cộng sản Việt Nam, Bộ Ngoại giao và Bộ Công an hiện vẫn chưa có câu trả lời nào cho vấn đề hòa giải trước công chúng.
Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng trong một phát biểu nhân kỷ niệm biến cố thống nhất đất nước 30/4 ở thành phố HCM, đã kêu gọi người Việt trong và ngoài nước “nêu cao chủ nghĩa dân tộc, lòng yêu nước, truyền thống nhân đạo, khoan dung, không phân biệt quá khứ, vượt lên trên những khác biệt, vì sự hòa giải dân tộc chân thành.”
Đường phố Hà Nội đầy cờ và băng rôn do đảng cộng sản trang trí.
Photographer: Justin Mott/Bloomberg News
Photographer: Justin Mott/Bloomberg News
Phản ứng dữ dội hậu chiến tranh
Sau khi cộng sản nắm quyền, Sài Gòn được đổi tên thành thành phố HCM, và có hơn một triệu người, gồm cả những người từng sát cánh chiến cùng quân đội Mỹ hay phục vụ trong chính phủ Việt Nam Cộng Hòa cũ, được đưa đến các trại cải tạo. Thông tin trên được trích từ báo cáo của Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn.
Toàn thể các thành viên trong gia đình, thông thường là kéo dài đến ba thế hệ, bị coi là có “lai lịch xấu” bởi mối liên hệ của họ với chính phủ đã sụp đổ. Hệ thống kiếm tra lai lịch đó vẫn còn tồn tại đến ngày nay, khiến nhiều người không kiếm được việc làm hay không được nhận vào các trường đại học. Sự đối xử ác nghiệt đó góp phần đẩy hơn một triệu người Việt Nam phải đi tị nạn.
Sân chơi không đồng đều
Vu Tien, một sinh viên đại học ở thành phố HCM và yêu cầu giấu tên đầy đủ của mình, nói: “Đó là một sự phân biệt đối xử khi quy định cấm làm đảng viên đối với người có cha mẹ hoặc cha mẹ chồng từng làm việc cho chế độ cũ.” Bố của Tien phục vụ trong quân đội miền Nam Việt Nam, và ông đã quyết định di cư sang một nước phương Tây bởi ông thấy mình sẽ có triển vọng về kinh tế hơn khi ở nước ngoài. “Đó là một chính sách vô lý và bất công, đã tồn tại từ khi cuộc chiến kết thúc 40 năm trước đây.”
Tien đang cầm những hình ảnh thời binh nghiệp của thân phụ anh trước 1975
Bởi nhiều cách khác nhau, sự hận thù đã dịu đi trong những thập kỷ qua giữa những người từng là kẻ địch lớn của nhau, và thái độ vùng miền cũng góp phần gây ra sự mất cân bằng về chính trị và kinh tế. Con gái thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng, một người miền Nam đã bị thương trong thời chiến khi còn làm y tá cho Việt cộng, đã kết hôn với một người Mỹ gốc Việt là Henry Nguyễn. Cha của Henry Nguyễn từng làm việc cho chính phủ miền Nam Việt Nam. Huy Đức và các nhà nghiên cứu khác cho biết, một số người Việt có liên hệ với chế độ cũ giờ đây cũng giành được một số vị trí trong chính phủ và doanh nghiệp nhà nước, dù họ không thể giữ vị trí hàng đầu.
Ba của Tien (bìa phải) cùng với đồng đội trong Quân lực VNCH (ảnh: Tien)
Ông Thayer cho biết, sự chia rẽ giữa các đảng viên giữa miền Bắc và miền Nam gắn liền với di sản của cuộc chiến – hầu hết các nhà cách mạng cộng sản đến từ phía bắc – và người miền Nam cũng thờ ơ với việc vào đảng. Ông nói tiếp, “điều này khá rõ ràng. Việc tham gia đảng không cần thiết cho công việc của họ. ‘Tôi không thể trở thành công an, rồi sao, có ảnh hưởng gì chăng?’ Miền Bắc thắng cuộc chiến và miền Nam thắng về kinh tế.”
Nhiều sinh viên trẻ tốt nghiệp, đặc biệt là người miền Nam, thích làm việc cho các công ty nước ngoài như Intel Corp và Samsung Electronics Co. Nền kinh tế của Việt Nam – mà chính phủ dự báo sẽ tăng trưởng 6,7% trong năm tới với tốc độ nhanh nhất trong chín năm qua – cung cấp nhiều cơ hội nghề nghiệp bên ngoài khu vực quốc doanh. Nhiều chuyên gia trẻ ở miền nam cũng cho biết họ không hứng thú gia nhập đảng cộng sản.
Thành phố HCM, trung tâm tài chính của Việt Nam và là quê hương của những người Việt từng có liên hệ với chế độ cũ, đóng góp một phần tư tổng sản phẩm quốc nội tại quốc gia. Ngược lại, Hà Nội chỉ đóng góp 10% vào GDP.
Dù vậy, lợi thế vẫn dành những người dành chiến thắng trong cuộc chiến. Họ tiếp tục làm thay đồi cảnh quan của nền kinh tế, từ việc tuyển mộ các quan chức chính phủ chủ chốt, những người định hình nên chính sách tài khóa, cho đến việc trao ưu thế cho các công ty nhà nước có trụ sở ở miền Bắc. Các công ty này cũng được ưu đãi với nguồn vốn từ các ngân hàng do Chính phủ bảo trợ.
Các công ty quốc doanh sử dụng khoảng 50% các khoản đầu tư công của Việt Nam và bòn rút 60% các khoản vay ngân hàng của đất nước, trong khi chỉ đóng góp được 1/3 vào GDP, theo số liệu từ chính phủ.
“Chế độ hiện nay chưa bao giờ suy nghĩ nghiêm túc về vấn đề hòa giải thực sự”
Vấn đề trung thành
Thuật ngữ hậu chiến tranh, thứ ngăn chặn các cơ hội và quyền lợi, vẫn là một phần trong tiếng địa phương và tinh thần của người miền Nam: các mẫu đơn chính thức được sử dụng cho việc nhập học và xin việc làm yêu cầu người nộp đơn liệt kê những gì các thành viên gia đình họ đã làm “trước và sau ngày 30/4/1975.” Cho đến ngày nay, thuật ngữ “ngụy” dùng để miêu tả “chế độ bù nhìn” vẫn còn được sử dụng bình thường.
Một số người Việt đặt câu hỏi cho các luật sư trên các trang tin trực tuyến hay trang mạng, để hỏi liệu họ có thể gia nhập đảng cộng sản hay không nếu thành viên gia đình họ từng phục vụ chế độ “ngụy” quyền. Có một văn phòng luật nhận được câu hỏi trực tuyến vào tháng 10 rằng, công an có được kết hôn với người phối ngẫu có liên hệ với chế độ cũ không. Vị luật sư trả lời rằng Bộ Công an không cho phép điều này. Cũng có một người xin trợ giúp pháp lý sau khi các quan chức ở tỉnh từ chối cho ông vào làm. Ông cho biết cha vợ của mình từng là kế toán trong chính quyền Sài Gòn.
Nghĩa trang Quân đội Biên Hòa bị canh gác, kiểm tra CMND mọi người đến viếng mộ, mặc dù đã đổi tên thành “nghĩa trang nhân dân”
Ông Nguyen Xuan Thanh, một thành viên cấp cao của Trường Quản lý Nhà nước Kennedy thuộc Đại học Harvard có trụ sở ở thành phố HCM nói: “Hệ thống chính trị Việt Nam đánh giá cao sự trung thành. Và hiện vẫn còn nỗi lo lắng thực tế những gì họ gọi là ‘diễn biến hòa bình’, tức việc những nhân vật cao cấp trong hệ thống chính quyền dần trở thành người chống đảng và mất niềm tin vào chủ nghĩa xã hội.”
Trong khi đó, cựu chiến binh và những người “đóng góp cho cách mạng” – người vẫn được gọi là anh hùng cho đến ngày nay – và gia đình của họ nhận được trợ cấp hàng tháng, bảo hiểm y tế và các chế độ ưu đãi trong tuyển sinh và việc làm. Các cựu chiến binh cộng sản cũng được ưu tiên khi di chuyển bằng hàng không.
Lợi ích kinh tế
Tâm lý thịnh hành dành cho những người bên thua cuộc được thể hiện cụ thể qua một nghĩa trang đổ nát nằm gần thành phố HCM. Nghĩa trang này chôn cất hàng ngàn binh lính miền Nam Việt Nam. Một số ngôi mộ không khác gì một đống đất, trong khi số khác lại không có bia mộ. Nhân viên bảo vệ thì nuôi gà trong nghĩa trang. Trên xa lộ gần đó, mộ của những cựu chiến binh chiến đấu cho cộng sản thì được chăm sóc cẩn thận, và bao quanh là những luống hoa trong “nghĩa trang liệt sĩ thành phố”.
Giáo sư xã hội học Tương Lai, thành viên đảng cộng sản và từng là cố vấn cho Thủ tướng Võ Văn Kiệt nói: việc hoà giải những vết thương cũ sẽ cung cấp lực đẩy hơn nữa cho nền kinh tế. Cựu thủ tướng Kiệt đã giám sát cuộc cải cách kinh tế vào những năm 1990, cũng như việc nối lại quan hệ ngoại giao với Mỹ và kêu gọi hòa giải dân tộc trong một cuộc phỏng vấn với báo chí năm 2005.
Ông Lai nói tiếp: “Để hội nhập với thế giới, đầu tiên chính quyền Việt Nam cần phải hòa giải và trở thành bạn với chính người dân mà họ coi là kẻ thù. Nếu chúng ta không đạt được một sự hòa giải thực sự trong nước, làm sao chúng ta có thể hòa giải được với thế giới?”
Ông Lai nói tiếp: “Để hội nhập với thế giới, đầu tiên chính quyền Việt Nam cần phải hòa giải và trở thành bạn với chính người dân mà họ coi là kẻ thù. Nếu chúng ta không đạt được một sự hòa giải thực sự trong nước, làm sao chúng ta có thể hòa giải được với thế giới?”
Quang cảnh Hà Nội chụp từ một tòa nhà khách sạn Sofitel Plaza
Không có nhận xét nào: